Tekst uitgesproken ter ere van de opening van Waterberichten van Anja de Jong in de Kunstkerk, Dordrecht, op 31 augustus 2024.

Anja de Jong woont aan de ‘verkeerde kant.’ De straat waar zij woont, de Voorstraat in Dordrecht, is zowel de grootste winkelstraat van de stad als een dijk. Officieel gezegd: de Voorstraat is deel van de hoogwaterkering in Zuidwest-Nederland. Dat betekent dat de voorgevel van Anja’s huis deel is van de bescherming tegen waterstanden van maximaal 3 meter 60 boven NAP.

Wanneer het hoogwater is en de stad dreigt onder te lopen, worden er schotten tegen de huizen geplaatst – lage schotten, waar je als bewoner overheen kunt stappen – toen Anja mij dit onlangs door de telefoon vertelde, zag ik huizenhoge schotten voor me, metalen maskers voor huizen, met openingen voor deuren en ramen, maar dat was dus een beetje overdreven.
Niettemin: schotten.

Wanneer het stormt en het water wordt gevaarlijk – wat water eigenlijk altijd is – dan worden de huizen en winkels van Anja en haar buren als eerste teruggegeven aan de zee. Als een soort plengoffer. Daarna de rest van het centrum.
‘Het kan morgen gebeuren,’ vertelde Anja opgewekt aan de telefoon. ‘En ook niet.’

Dat is het grappige van praten met Anja de Jong: ze kan je de engste dingen vertellen zonder dat ze écht eng worden, omdat ze er nogal luchtig en nuchter over is. Ze gooit die enge dingen zo over haar schouder, alsof het niets is.

In 2004 interviewde ik haar voor de Volkskrant – dat is dus 20 jaar geleden, zeg ik er even bij; niet omdat ik denk dat u niet kunt rekenen, maar omdat het inmiddels echt hallucinant lang geleden is. We spraken toen over haar project Borderland. Daarmee bedoelde ze gebieden waar de menselijke invloed al wel voelbaar was, maar waar nog niet helemaal duidelijk was wie er zou gaan winnen: die almaar wroetende en overal aanwezige mens of de natuur die ondanks al dat gewroet gewoon haar gang bleef gaan.

Twaalf jaar lang had ze die gebieden bezocht: IJsland, Spitsbergen, La Palma, Hawaii, Costa Rica, Puerto Rico. Met twee grote platencamera’s en een statief, als een 19^de-eeuwse ontdekkingsreiziger. Ze had er mooie, grote zwart-witfoto’s gemaakt: eindeloze landschappen die – althans voor wie niet goed keek – nogal leeg en uitgestorven leken, maar die bij nadere beschouwing vol met sporen en aanwijzingen bleken te zitten. Het waren foto’s die je als kijker moest leren lezen.

In die uitgestrekte, door god verlaten landschappen was de fotograaf meermaals uitgegleden. Ze was te ver doorgelopen, ze was omvergewaaid door de wind. Ze kwam met een voet vast te zitten in een mistig lavaveld, in haar eentje. En toen ik – totaal begrijpelijk natuurlijk want wat had ík nou meegemaakt – grote ogen opzette, zei ze haastig: ‘Maak het nou niet heldhaftiger dan het is,’ waarschijnlijk omdat ze bang was dat ik haar als een veel te stoere vrouw zou omschrijven in de krant.

Het was haar louter om de fotografie te doen. De gevaren nam ze voor lief, die waren voor haar beelden niet interessant. ‘Ik kom terug met werk of ik kom niet terug,’ zei ze. ‘En ik ga natuurlijk voor dat eerste.’ Dit is dus de fotograaf die al jaren in – volgens mij zeggen jullie hier ‘op’ – de Voorstraat woont en daar het gevaar recht in de bek kijkt.

Voor haar nieuwste project, de kleurenfoto’s die nu in deze mooie kunstkerk te zien zijn, dook ze als Dordtse stadsfotograaf in de wereld van het water. Ze onderzocht hoe deze stad met water omgaat en hoe klimaatverandering die omgang verandert.

‘Ik ben niet bang,’ zei ze, toen ik haar daarnaar vroeg. ‘Het is gewoon een feit dat half Dordrecht buitendijks ligt, zeker de nieuwbouw van de laatste jaren.’ Ja hállo, dacht ik. Dat is makkelijk praten; Anja de Jong stamt af van een zeevaardersfamilie. Die hebben geen bloed door hun aderen stromen, maar zout water. En ze eten rauwe kwallen voor hun ontbijt.

Maar goed. Omdat ze nadrukkelijk ‘niet-alarmerend’ werk maakt en ook van de waterschappen en instanties heeft begrepen dat ze ándere mensen niet bang mag maken, tref je in haar nieuwste project geen angstaanjagende en onheilspellende foto’s aan. Ook zocht Anja de Jong geen spectaculair enge omstandigheden op, in tegenstelling tot dat eerdere project waarover ik net vertelde en waarvoor ze met haar voet vast kwam te zitten in dat lavaveld en toen haar schoen kwijtraakte aan de god van de vulkaan.

Wat deed ze dan wel? vraagt u zich af. Hoe bracht ze de dreiging van het water in beeld zonder te alarmeren? En andersom: hoe ben je alarmerend genoeg in een tijd waarin een hele hoop mensen die dreiging niet zo serieus nemen, omdat ze van de waterschappen niet mogen worden bang gemaakt? Hoe tackle je dat dilemma als fotograaf? Door je in elk geval te wapenen met informatie.

Anja bezocht een heleboel Deltasymposia. En kijk aan, dat klonk eindelijk een beetje normaal, normaler althans dan met je voet in een lavaveld liggen roeren ter ere van de fotografie. Deltasymposia bezoeken – ik sloeg er steil van achterover, was dat echt Anja de Jong aan de telefoon? Maar ik begreep het wel.

Om de foto’s te kunnen maken die hier hangen, is het noodzakelijk om zoveel mogelijk kennis te vergaren, zodat je precies weet waar je het over hebt. Het is bijna journalistiek werk, of misschien wel helemaal. En Anja een beetje kennende, denk ik dat zij inmiddels net zoveel weet van het Nederlandse water als mensen die hierin gespecialiseerd zijn.

30 landschappen fotografeerde ze en over al die landschappen valt iets belangrijks te vertellen met betrekking tot de waterproblematiek. Haar leven stond de laatste jaren helemaal in het teken van het water rondom Dordrecht, dat ze achterna reisde tot in de verste uithoeken. Op de ene foto gaat het over de opslag van die vloedschotten voor de Voorstraat – en dat is al een fijne foto, want het is iets waar je eigenlijk niet over nadenkt. Dat die schotten er ineens zíjn wanneer het stormseizoen begint, alla, vinden we allemaal logisch. Maar dat die dingen door het jaar heen ook ergens staan te wachten tot ze naar buiten mogen – ja, natuurlijk. En hoeveel ruimte dat allemaal inneemt! Op die plek zou je ook nieuwe woningen kunnen bouwen, maar iedere Nederlander weet dat het hier zo makkelijk niet is: dit is een land van ruimte maken voor het nog niet en het wat áls.

Op een andere foto gaat het over wat er nodig is om mensen op te vangen wanneer het water Dordrecht letterlijk aan de lippen staat. Tijdens een tentoonstelling in 2020 die ging over de toekomst van de stad, fotografeerde Anja een hal vol met groene noodbedden in de wijk De Staart. De Staart kent relatief veel industrie en vervuiling, maar mocht het water stijgen dan is dit blijkbaar toch de uitgelezen plek voor grootschalige evacuatie, want De Staart is ook een landtong, een stuk dat hoger ligt dan de rest van de stad.

Twee leuke weetjes:
Eén. Deze foto met die bedden was feitelijk de start van dit project.
Twee. Voordat Anja die hal fotografeerde, haalde ze even snel de knuffels weg die op de bedden lagen, want – u weet het nu: het werk van Anja de Jong is niet-alarmerend en ook zeker niet dramatisch.

Haar project WATERBERICHTEN gaat niet alleen over de bescherming tegen het water, maar ook over leefbaarheid. Het gaat over het blauwalgprobleem in de binnenvaarten, over PFAS in het zwembad – en het is goed om te weten dat dáár Anja’s grens ligt, want in dat zwembad zult u haar dus nooit meer aantreffen – zei ze wederom lachend, mensen, ik trek mijn handen ervan af.

Het gaat over Dordrechts drinkwater dat noodgedwongen uit Noord-Brabant komt, en over drijvende villa’s in het Wantij. Enzovoorts, enzoverder. Het is in dit verband natuurlijk een voor de hand liggende vergelijking, maar zet de Anja-kraan open en het water blijft maar lopen. Het leuke is dat die stroom ontzettend leerzaam is. Het werk van Anja de Jong is niet alarmerend, niet dramatisch en óók niet eenduidig. De context – dat wat er aan informatie om het beeld heen te vinden is – is van groot belang. Daarom besteedt ze altijd veel aandacht aan de teksten die haar foto’s vergezellen. Dat betekent niet dat wat je ziet oninteressant is zónder die teksten, maar soms is een onderwerp gewoon te complex en zijn de verschillende belangen te tegenstrijdig om alles in één beeld te vangen. Daar heb je dan woorden bij nodig, nuchtere omschrijvingen die je vertellen wat je moet weten. Van die combinatie leer je als kijker veel. Ik durf te wedden dat u dat straks met me eens zult zijn.

De foto’s van Anja de Jong zijn het resultaat van grote concentratie, van alle wilskracht en kennis en overtuiging op één plek en met betrekking tot één duizendkoppig onderwerp.

Zelf zal ze misschien beweren dat er, technisch maar ook inhoudelijk, iets van die belangrijke concentratie verloren ging toen ze digitaal begon te fotograferen, en in kleur ook nog, en toen ze afstand nam van haar grootbeeldcamera met groothoeklens, de Cambo Wide, die haar had vergezeld op al die verre reizen. Ze zal zeggen dat ze het langzame werken met die camera mist, de zorgvuldigheid ervan, de kadrering, de belichting. Maar dan zeg ik: die concentratie is er nog steeds, ook al is haar gefotografeerde wereld tegenwoordig sneller en in kleur. Kijk maar naar deze landschappen, waar lucht en water soms precies even magisch blauw zijn, en waarvan de kadrering nog altijd onberispelijk is.

Toen ik Anja in een ander interview – óók voor de Volkskrant, óók lang geleden – sprak over die oude grootbeeldcamera (in een fijne interview reeks waarin ik fotografen vroeg naar de invloed van hun lievelingscamera op hun werk), vertelde ze dat haar camera alles aankon: rukwinden, extreme kou, zandstormen, al die dingen die tegenkomt wanneer je verre reizen maakt. Ze zei toen, en het was de opening van het stuk: ‘Ik moet mijn camera kunnen slopen. Ik moet alle onderdelen kunnen losschroeven en schoonmaken, gewoon met een blazertje en een oude zakdoek. En daarna moet ik hem weer in elkaar kunnen zetten. Met deze camera kan dat allemaal.’

Ik kan me herinneren dat ik in de eerste versie van het artikel schreef dat de fotograaf soms ‘plasjes water’ uit haar fototoestel schudde en dat ie het dan toch nog gewoon deed. Vergissing. Ik had het weer eens heldhaftiger gemaakt dan het was. Dat moesten ‘plasjes zand’ zijn, reageerde Anja lachend; zo stoer was die camera nou ook weer niet. Toen heb ik dat aangepast. Ik veranderde water in zand.

Toch denk ik dat ik in het licht van deze tentoonstelling en dit onderwerp gewoon gelijk had. Het waren – toen al – plasjes water. Ik liep per ongeluk twee decennia vooruit op de feiten.

Als er straks rivieren, meren, zeeën water aan haar deur kloppen, omdat die vloedschotten gewoon echt niet hoog genoeg zijn (kom op hee, dat zie je toch zo, dat zijn schótjes), dan staat Anja de Jong heldhaftig op het dak van haar huis op de Voorstraat – aan de ‘verkeerde’ kant – net als haar voorouders wijdbeens op het dek van hun schip. Dan schudt zij plasjes water uit haar camera en legt zij alles vast, niet alarmerend, zeker niet dramatisch, wel heel geconcentreerd en best wel stoer.

Ik wens u veel opmerkzaamheid bij het bekijken en lezen van haar foto’s. Behalve dat ze mooi zijn, kunnen ze ook echt in uw voordeel werken wanneer het water komt. Dank u wel.

©Merel Bem, 2024

Fotograaf Anja de Jong houdt Dordtenaren een spiegel voor met klimaatfoto’s: ‘We zitten hier niet goed’

Fotograaf Anja de Jong heeft een missie: met haar klimaatfoto’s houdt ze mensen een spiegel voor. Dat doet de Dordtse vanuit haar atelier aan Nederlands laagste zeedijk. Hoe gaan we om met water en klimaatverandering in de regio? ,,Hier wordt nog te veel over gezwegen.” Jacolijn Groesbeek 17-08-24, 14:03

Als het waterpeil stijgt, zit Anja de Jong niet goed op de Voorstraat in Dordrecht. ,,Ja, ik weet het. De voorgevel is onderdeel van een dijk, waardoor de achterkant van het huis in feite onder zou kunnen lopen.” Hoe verhoog je een dijk waar huizen op staan? En hoe gaan we überhaupt met water om in de regio? Hoe zorgen we ervoor dat we in de toekomst de voeten droog houden? Het zijn vragen die de kunstenaar zichzelf ook afvroeg en zo ging ze de afgelopen jaren op onderzoek uit.

Met haar camera legt De Jong landschappen vast waarin menselijke ingrepen zichtbaar zijn, zoals doorgewerkte dijken, het overstroomgebied de Noordwaard en de Nieuwe Biesbosch, dat ooit landbouwgebied was. ,,Ik houd me dus bezig met klimaat en waterproblematiek. Dat leg ik op een zo neutraal mogelijke manier vast, dus vaak met een heldere hemel. Want als je een waterkering gaat fotograferen met enorme wolkenlucht erboven, wordt het beeld mij te dramatisch.”

Waterberichten

In 1916 bleek voor het eerst dat de Voorstraat niet hoog genoeg was. Het waterpeil steeg toen tot 3,43 meter boven NAP. Met de Watersnoodramp in 1953 stond het peil nog hoger, namelijk 3,73 meter boven NAP. ,,Deskundigen breken zich al jaren het hoofd over de vraag hoe ze deze zwakke schakel in de hoogwaterkering kunnen versterken. Zo worden er ieder jaar, voorafgaand aan het stormseizoen, metalen schotten van 35 cm hoog geplaatst voor de gevels. Die komen dan uit een depot, dat ik ook heb gefotografeerd.”

De Noordwaard overstroomt om grote hoeveelheden rivierwater geleid naar zee af te voeren. Uit ‘Monuments of Climate Change’ © Anja de Jong

En zo kwamen er nog meer waterverhalen op haar pad: ,,Ik fotografeerde onder andere buitendijkse (nieuw)bouw, de Biesboschhal vol veldbedjes als mogelijke opvanglocatie bij overstromingen en ik ging langs bij het Spartelbadje de Paddenstoel, waar in 2021 PFAS aangetroffen werd. Ik wilde zoveel mogelijk verschillende facetten rondom dit thema vastleggen.”

                                                                     Ik fotogra­feer niet meer dan de werkelijk­heid – Anja de Jong

De Jong onderzocht waar het drinkwater van Dordtenaren vandaan komt en ging daarvoor langs bij de spaarbekkens in de Brabantse Biesbosch. Ook fotografeerde ze de noodspaarbekken de Grote Rug, naast Chemours. Het was voor de fotograaf niet altijd makkelijk om ergens foto’s te maken. ,,En dat vind ik jammer, want het zou juist goed zijn als bedrijven transparant zouden zijn. Ik fotografeer niet meer dan de werkelijkheid.” De serie ‘Waterberichten’ bestaat uit een totaal van dertig foto’s.

Noodzaak inzien

De liefde en het ontzag voor water zit bij de Dordtse, die oorspronkelijk uit Scheveningen komt, in haar dna. Vakanties in haar jeugd bracht ze vaak door op zee, haar vader was machinist op de kustvaart. De Jong ging in 1981, na haar studie aan de Academie van Beeldende Kunsten in Rotterdam, meteen aan het werk als fotograaf. Daarnaast was ze tot 2020 werkzaam als docent fotografie aan de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten in Den Haag.

Eén van de foto’s uit Waterberichten, gemaakt in de Nieuwe Dordtse Biesbosch. © Anja de Jong

Echt een antwoord op de complexe vraagstukken geeft ze niet – ‘dat is ook mijn taak niet’ – wel hoopt De Jong dat mensen de noodzaak van actie inziet. ,,We zitten hier natuurlijk niet goed en dat geldt voor heel laag Nederland. Ik ben niet bang voor wat de toekomst gaat brengen, maar maak me wel zorgen. Zeker in Dordrecht wordt hier nog te veel over gezwegen.”

Waterberichten opent zaterdag 31 augustus om 16.00 uur in de Dordtse Kunstkerk.
Het is het slotstuk van De Jong als stadskunstenaar van Dordrecht.

‘Waterberichten’: het verhaal van Dordrecht en het water.

De Dordtse fotograaf Anja de Jong brengt de toenemende risico’s van klimaatverandering in beeld. Het resultaat is de tentoonstelling ‘Waterberichten’ in de Kunstkerk. Op de foto’s zie je hoe regio Dordrecht omgaat met het water.

Doorgaande lijn
Het zijn landschappen met bruggen, waterkeringen en een reeks van installaties die bedoeld zijn om het Eiland van Dordrecht te beschermen tegen het water. Opvallend is dat de horizon elke foto recies doormidden snijdt. “Als je de foto’s naast elkaar legt, vormen ze letterlijk en figuurlijk een doorgaande lijn.”

Tongplaat
Op haar foto’s staan zelden mensen. Maar je ziet wel altijd sporen van menselijk handelen. “Kijk, dit bedoel ik”, zegt ze en pakt er een foto van de Tongplaat bij. “Eerst was dit een polder. Maar de buitendijk is doorgegraven en nu is het een onderdeel van de verbinding tussende Dordtse en Sliedrechtse Biesbosch.”

Festival Voor de vloed in Dordrecht
De Jong geeft op 23 september in de Kunstkerk een toelichting op de fototentoonstelling. Aansluitend organiseert waterschap Hollandse Delta samen met gemeente Dordrecht een bijeenkomst voor inwoners over waterveiligheid.
Of loop je liever mee met één van onze dijkwachters op een (avond) wandeling?

Alle informatie vind je op:  www.festivalvoordevloed.nl