Berlin’s Covered History

De Volkskrant, 2 november 2009

Anja de Jong: Kleistpark Revisited Berlin (2007). Bijschrift: Het Kleistpark is de locatie van de voormalige Botanische Tuinen, van het Kammergericht-gebouw waarin op 20 juli 1944 de samenzweerders tegen Hitler terechtstonden, van de Hochbunker uit de Tweede Wereldoorlog en van het in 1977 gebouwde Sozialpalast.

Hoeveel informatie kan de kijker uit een foto deduceren? Komt dat wat de fotograaf wil vertellen en visueel heeft vertaald over op iemand die het achterliggende verhaal niet kent? En wanneer dat niet helemaal mogelijk is, hoe presenteert hij dan de ontbrekende informatie: in titels, in bijschriften, het persbericht, de catalogus?

Anja de Jong (1957) vindt het interessant te experimenteren met beeld en tekst die elkaar aanvullen. In het CBK in Dordrecht is op dit moment een bescheiden maar mooi overzicht, samengesteld door Flos Wildschut, te zien van werk dat de fotograaf/beeldend kunstenaar maakte sinds 2004.

Het oeuvre van Anja de Jong bestond tot voor kort voornamelijk uit zwart-wit beelden van uitgestrekte, verlaten gebieden in Chili, op La Palma, Antarctica, Spitsbergen. Daar fotografeerde ze subtiel de menselijke aanwezigheid in onherbergzaam gebied.

Die foto’s behoeven eigenlijk wonderlijk weinig uitleg, ook al weet je lang niet altijd waar je precies naar staat te kijken. Misschien wel juist omdat er vaak zo ‘weinig’ op staat: er is de grafische kwaliteit van de landschapsstructuren, stenen, zand, wat asfalt, plus die minimale menselijke invloed in de vorm van waterleidingen, meetapparatuur, een houten brug. Het ‘lezen’ van die contemplatieve foto’s is niet moeilijk. Hun titels vertellen je wel precies wat je ziet, maar zijn voor het begrip van de series niet onontbeerlijk.

In 2007 verbleef Anja de Jong een paar maanden in Berlijn, als artist in residence bij de Kunstfabrik am Flutgraben. Dat was bij voorbaat al interessant: wat doet een fotograaf die gewend is aan uitgestrekte verlatenheid met een stad die uitpuilt van de informatie? Het resulteerde in het boek Berlin’s Covered History, en de expositie in Dordrecht.

Kleur! Dat is het eerste dat opvalt. En daarna: verhaal. De Jong had daartoe al een aanzet gegeven in haar foto’s van Chili. De kleurenfoto’s vertelden veel meer dan die in zwart-wit, ze waren bijvoorbeeld vanuit een auto gemaakt.

In Berlijn bezocht de fotograaf plekken waar de roerige stadsgeschiedenis net aan de oppervlakte ligt. Weet je het niet, dan zie je het ook niet – alhoewel je het bij De Jongs intrigerende foto’s zou kunnen ruiken. Er is iets aan de hand met die gebouwen, met dat park. Maar het visuele effect van kleuren is groot, er is veel afleiding.

De bijschriften bieden uitkomst. Ze zijn sec en minimaal, maar bevatten meer informatie dan Anja de Jong normaal gesproken ‘toelaat’. En weet je eenmaal dat de tekst uitleg bevat, dan is het de sport om het lezen ervan zo lang mogelijk uit te stellen, en dan te ‘controleren’: vertelde die foto wat ik nu zeker weet?

Dat is spannend. En dat is de verdienste van Anja de Jong, die de moed had om in een nieuwe omgeving over te stappen op een nieuwe techniek, ook al moet ze daarbij meer uitleg geven.

Copyright: Merel Bem

Trouw, 27 oktober 2009

Bedoeld en onbedoeld zocht fotografe Anja de Jong altijd de grenzen op. Op retraite in Berlijn viel aan die grenzen niet te ontkomen.

Een blik vanuit de wachttoren.
Titel: Observation Room – Berlin

Het verblijf in Berlijn was eigenlijk bedoeld als een tijd om wat af te kicken, als een retraite na al die jaren met voorbedachte rade fotograferen in verre onbekende bizarre gebieden, waar mens en cultuur met elkaar botsen, waar de natuur onder invloed van de expanderende mensheid rare kronkels begint aan te nemen.

Fotografe Anja de Jong (1957, Scheveningen) wilde weer even terug naar af, niet meer op pad met die zware rugzak met twee forse camera’s en een statief in een vreemde moeilijk begaanbare omgeving. Op uitnodiging van het Centrum Beeldende Kunst in Dordrecht kreeg ze in 2007 een half jaar de gelegenheid om in het atelier van het CBK bij de ’Kunstfabrik am Flutgraben’ in Berlijn een tijd als ’artist in residence’ eens iets geheel anders te doen. Even dat ouderwetse camerawerk met die filmrolletjes achterwege laten, en het docentschap fotografie aan de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten in Den Haag vergeten om in alle rust pas op de plaats te maken. Ze had natuurlijk wel een plan ingediend om in aanmerking te komen voor dit kunstenaarsverblijfschap. Ze zou zich daar gaan bekwamen in de beginselen van de digitale fotografie. In het kale atelier dat zij in het voormalige Oost-Berlijn aan de grens met West-Berlijn betrok, was er geen raam op het Westen – destijds, toen de Muur er nog was, was kijken vanaf deze plek naar het Westen uit den boze.

De Spree in Berlijn met zwembad.
Titel: Landing Stage in the Spree – Berlin

We praten over dit verblijf daar en over haar andere reizen in het CBK in Dordrecht, te midden van de werken voor de tentoonstelling ’51° 49’ N 04° 40’ O’ over haar fotoprojecten tussen 2004 en 2009: Borderland, Chili, Moldavië, Berlijn, de IJsgrens. Grote, vaak verstilde beelden hangen aan de witte wanden van de ruimte, beelden over de klimaat- en waterproblemen in de natuurlijke en stedelijke omgeving. Wat doen mensen met de natuur, met hun huis, hun directe omgeving, dat is zo’n beetje het centrale thema van het werk van De Jong sinds ze in 1991 met haar project Borderland begon.
„In Berlijn ging ik fietsen, kijken om me heen zonder direct plannen te maken om te fotograferen”, vertelt Anja de Jong. Maar ja, het bloed kruipt waar het niet gaan kan en De Jong nam toch de digitale camera ter hand. Zomaar, om wat kiekjes te maken hier en daar. Puur op intuïtie, niet volgens vooropgezet plan. De Jong: „Naderhand vroeg ik me af: waarom heb ik die foto toch gemaakt? Wat zie ik nu eigenlijk, wat is het conflict in deze foto? De antwoorden kwamen als vanzelf. Ja, ik kwam mezelf tegen in Berlijn.” En natuurlijk, aan de geschiedenis van deze stad is niet te ontkomen. De sporen van de Wereldoorlogen, en niet te vergeten van de Koude Oorlog zijn overal te vinden. De fotografe bemerkte er meer dan ooit hoezeer ze met grenzen bezig was. „Ik ben altijd op zoek geweest naar grensgebieden. Ik wil voortdurend op dat randje zitten. Dat is spannend. Mijn werk ligt ook op dat grensgebied van kunst en documentaire. Nee, in het dagelijks leven ben ik niet zo’n randfiguur, alleen in mijn werk.”

We bekijken het werk uit Berlijn: ’Berlin’s Covered History’, dat als boek is verschenen en nu in het CBK in Dordrecht hangt. Twee foto’s van een identieke plaats: één in zwart-wit van de plek met mensen, één in kleur van de plek zonder mensen. Het gaat om het Badeschiff, een zwembad en plankiers om te zonnebaden in het oostelijke deel van de Spree, de rivier die het Berlijn van de Koude Oorlog doormidden sneed. De zwart-witfoto lijkt je terug te brengen naar de tijd voor 1989 toen de grenzen tussen Oost en West opengingen. Hier was destijds een wachttoren van waaruit de grenspolitie, de Vopo’s, het water in de gaten hielden. Duitsers die op hun vlucht naar het Westen het water wilden overzwemmen werden zonder pardon doodgeschoten. Nu vermaken de Berlijners er zich onbekommerd, nauwelijks denkend aan dat verleden. In kleur is het beeld minder navrant, is het meer een verstilde terugblik op dat donkere verleden.

De foto’s van Anja de Jong hebben dubbele bodems, onderliggende lagen. Onder de verf van Sachsenhausen ligt het leed van het concentratiekamp, voor, tijdens en na de oorlog. Het zitje met dichtgeklapte parasols bij de bunker waar Adolf Hitler een eind aan zijn leven maakte en de moderne gebouwen op de achtergrond conflicteren met dat verleden, nodigt uit tot een glaasje prik. De Teufelsberg, zo duivels als hij is, is prachtig begroeid: woeste natuur boven op de gedumpte resten van WO II. Vanuit de waarnemingspost bij de vroegere grens is het waarnemingsveld verdwenen en zie je nu prachtig groen.

Twee hedendaagse doorsneebanken, zoals veel mensen in hun doorsneetuin hebben, staan tegenover elkaar in de groene weelde van de villa waar de Wannseeconferentie werd gehouden. Wellicht werd hier op dezelfde plek over het lot van de Joden beslist. De foto’s maken een of meerdere conflicten zichtbaar tussen heden en verleden. Ze zijn mooi, maar tegelijkertijd afschuwwekkend. Ze raken het oog, en tegelijkertijd de ziel. Ze zijn spannend en rustgevend.

Op haar gevoel had Anja de Jong de beelden geschoten. Maar ook deze beelden zoeken de grenzen op, de rafelranden van de geschiedenis, van de gebeurtenissen die de mens zichzelf heeft aangedaan.

NRC, 7 januari 2010

CBK Dordrecht
Blick ohne Ende en Tapetenwechsel.
T/m 29 januari. Voorstraat 180, Dordrecht.
Inl. www.cbkdordrecht.nl
door Gijsbert van der Wal

Anja de Jong: Berlin from the Teufelsberg at 345 feet Foto: CBK Dordrecht

Berlijn was in de jaren twintig een bruisend kunstcentrum, daarna Hitlers hoofdstad, vervolgens het snijpunt van oost en west, en tegenwoordig is Berlijn weer een unststad. Of preciezer: een atelierstad. ‘De kern van Berlijns status als internationale kunststad ligt in het grote aantal kunstenaars dat er zichtbaar en onzichtbaar aan het werk is’, schrijft kunstjournalist Jurriaan Benschop in een boekje bij de tentoonstelling Tapetenwechsel in het CBK Dordrecht.

Zeventien Dordtse kunstenaars laten daar werk zien dat ze maakten tijdens hun erblijf in een Berlijns gastatelier van het CBK. Op de bovenverdieping heeft Benschop een tweede tentoonstelling ingericht, Blick ohne Ende, met werk van Nederlandse kunstenaars die in Berlijn wonen en werken. Arjan van Helmond bijvoorbeeld, die foto’s van interieurs naschildert inclusief het kille flitslicht. Ronald de Bloeme, die verpakkingen, reclameborden en zelfs een storend tv-beeld omwerkt tot strakke composities in mat- en glanslak. En Tjebbe Beekman, die het fotorealisme van Van Helmond en de glanslak van De Bloeme verenigt in schilderijen waar hij bovendien zand of gruis aan toevoegt.

Bij de Dordtenaren beneden maakt vooral Anja de Jong indruk, met drie foto’s uit haar boek B erlin’s Covered History (2009). De Jong fotografeerde onopvallende locaties met een historische betekenis. Meerdere historische betekenissen, zelfs. Neem haar foto van de Teufelsberg, even buiten Berlijn. Een schilderachtig vergezicht tussen twee boomgroepen door. Het onkruid en struikgewas op de voorgrond zien er zo verwilderd uit dat je gerust van natuur kunt spreken. Toch is deze heuvel mensenwerk. Onder het verse zomerse groen liggen de brokstukken van 400.000 gebouwen die in de Tweede Wereldoorlog werden verwoest. En tijdens de Koude Oorlog stond op dezelfde puinhoop een Amerikaanse spionagepost. Met de antennes op het complex kon militair telefoonverkeer worden afgeluisterd tot in Moskou. De achtergrondinformatie verandert je kijk op zo’n plek – of op de foto die Anja de Jong ervan maakte. Uit haar fotoserie blijkt maar weer dat de ‘covered history’ in Berlijn voor het opgraven ligt. Hitlers hoofdstad en het snijpunt van oost en west schemeren overal door de kunststad van vandaag heen.